Als je naar de dokter of de ggz gaat wil je weten wat er aan de hand is en wat helpt. De professional onderzoekt, stelt een diagnose en hierna volgt behandeling volgens vaststaand protocol. Het streven is om mensen beter te maken. Te genezen. Fix it.
Maar bij complexe problematiek zie je vaak de bomen door het bos niet meer. Het predikaat complex zit in het hoofd van de professional- en niet in het hoofd van de cliënt. Complex betekent dat er meestal verschillende factoren meespelen én dat de denkwijze in termen van oorzaak-gevolg niet past.
Gezondheid wordt daarom tegenwoordig dan ook breder beschouwd dan het genezen van een ziekte. Het accent ligt niet meer alleen meer op ziekte, maar ook op mensen zelf, op hun veerkracht en op wat hun leven betekenisvol maakt.
Deze blog beschrijft hoe beide benaderingen naast elkaar kunnen bestaan en elkaar verrijken. De uitkomst is meer dan de som der delen.
De mens is niet zijn aandoening
Hoewel mensen niet hun probleem zijn, ligt hier vaak nog wel de nadruk op. We hebben een dringende behoefte om problemen te onderzoeken, te ordenen en er een naam voor te hebben. Een duiding, kapstok, label of diagnose. Dit zorgt voor duidelijkheid, een zekere mate van voorspelbaarheid en rust. Verinnelijkte controle. De probleemgerichte aanpak is in onze maatschappij ingebakken.
Wat is er mis? Waarom doe je dit? Wat gaat er fout en hoe komt dat?
Zonder de kern van het probleem geen oplossing
In de probleemgerichte focus speelt het proces van de analyse de hoofdrol. Fenomenen worden opgedeeld in analyseerbare stukjes. Deze puzzelstukjes worden na analyse weer bij elkaar gebracht. Hierna worden deze gegeneraliseerd naar de context van het dagelijks leven.
De veronderstelling is: wanneer je maar lang genoeg en grondig onderzoek doet met steeds betere meetinstrumenten, dan zal de onzekerheid afnemen. Uiteindelijk is elk fenomeen dan te begrijpen.
Maar mensen zijn geen auto's
De probleemgerichte manier van denken is nuttig gebleken bij het oplossen van eenvoudige en mechanische zaken. Bijvoorbeeld de reparatie van een auto of een gebroken been. Maar als het gaat over complexe zaken is deze aanpak een stuk minder succesvol. Mensen zijn geen auto's.
Bij reductie, het opdelen in verschillende bouwstenen, verdwijnt de eigenschap van samen-en- tegelijkertijd. Juist deze unieke eigenschap hebben we nodig in het dagelijks leven.
Er gebeurt iets extra's
Complexe zaken als gezondheid, de hersenen, psychiatrie, gedrag opvoeding, de natuur of cultuur laten zich moeilijk analyseren.
Er is veelal sprake van een optelling en samenspel van vele onderliggende factoren en interacties met de omgeving. Er gebeurt iets wat onvoldoende meetbaar is in een gecontroleerde setting zoals een laboratorium. Dan hebben we het over chemie, kruisbestuiving, interactie of ook wel emergentie genoemd. Er gebeurt iets extra's.
Emergentie komt overal voor in de natuur en in de maatschappij. Simpele entiteiten die via simpele regels samenwerken organiseren zich tot een complexe eenheid, zoals een zwerm vogels of een mierenkolonie.
Hoe ontstaat cognitie of bewustzijn uit de samenwerking tot neuronen? Hoe organiseren dieren zich in een groep?
De psyche is slecht te doorgronden
Als het gaat om psychische gezondheid (en gedrag) is nog lastiger om vast te stellen wat er aan de hand is en/ wat helpt. Meningen over wat er aan de hand is, en welke aanpak werkt, lopen nogal eens uiteen. Professionals in de ggz moeten het vooral hebben van subjectieve waarnemingen en het verhaal van de cliënt (en zijn naasten). 'Harde' meetinstrumenten zijn er niet. En toch is er de volharding om uit te zoeken wat er aan de hand is.
We leven in tijden van hoogtechnologische geneeskunde en topdokters. We kunnen bijna álles. Wat doen we dan met verlies en verdriet - met de machteloosheid van het bestaan? Kunnen we dat oplossen met maakbaarheid, met protocollen?' (Dirk de Wachter, terugblik congres De mens in de behandelkamer, 2023)
Er is voortdurend interactie
Psychische problematiek kent zelden één oorzaak of een duidelijk vertrekpunt. Ons brein, de psyche en dus ook menselijk gedrag zijn immers een product van aanleg, ervaringen, prikkels en kleine beschadigingen.
Er is voortdurend interactie met de omgeving.
Ieder mens, ieder brein en iedere interactie en omgeving is uniek. Dat maakt ook dat iedere uiting van discomfort bij iedereen anders verloopt. Met het denken in oorzaken en gevolgen doen we onszelf tekort.
Het grootste probleem van het denken in termen van classificaties is dat ze onbedoeld het probleem bij de individu leggen. Maar de context is ook van invloed. Zonder context is het probleem in de meeste gevallen ook niet aanwezig. Het één is onlosmakelijk met het andere verbonden waardoor scheiden van oorzaak en gevolg niet helpend zijn.
Er bestaat geen mal van het gezonde of zieke brein.
Doorn in het oog voor geldschieters
Wat normaal is en wat afwijkt is misschien wel een vraag naar het onmogelijke.
Dit maakt dat het moeilijk is om uitspraken te doen over de diagnose, de gewenste aanpak en behandelduur.
De 'psychiatrische' cliënt is hierdoor een doorn in het oog als het gaat over financiële risico's en beheersbaarheid.
Het gevolg? Nog meer specialisatie. Aanbodgerichte zorgprogramma's. Nog meer onderzoek En nog meer contolesystemen met nog meer administratieve taken voor de professional. Door zorg aanbod- en stoornisgericht (en dus smal, specifiek) te organiseren ontstaan wachtlijsten. En hierdoor is er minder tijd en aandacht beschikbaar voor het verhaal van de cliënt.
Doen wat werkt
Zijn mensen met hulpvragen op psychisch gebied te helpen? Gelukkig wel. Een aanzienlijk deel van cliënten in de ggz knapt met behandeling op.
Maar wat is opknappen? Vermindering van klachten of toename van welbevinden? Werken aan het doel van de client, of werken aan het doel van de professional of instelling?
Oog voor de context is belangrijk
Als hulpverlener kun je mensen alleen maar helpen om beide kanten van het verhaal te belichten: binnen het complexe samenspel van interactie en factoren. Floortje Scheepers, hoogleraar psychiatrie geeft hiervan een voorbeeld:
Als je in een klas van 35 kinderen wat impulsiever bent dan gemiddeld en niet stil kan zitten, dan heb je het zwaar. Moeten we die kinderen dan uit de klas halen en behandelen voor ADHD? Of moeten we eens nadenken over de grootte van de klassen? Of het rooster?
Zij pleit voor een bredere aanpak waarbij er gekeken wordt naar de context én interactie waarin de problemen zich voordoen. Het gaat om de maatschappelijke context van mensen.
Als je die mensen enkel medisch probeert in te delen en geen oog hebt voor wat er in andere domeinen van hun leven nodig is, lopen ze vast en komen ze uiteindelijk in een hoog specialistisch ziekenhuis terecht. aldus scheepers.
Positieve gezondheidszorg
Nieuwe inzichten in de (geestelijke) gezondheidszorg is dat er naast de behandeling van klachten ook gekeken moet worden naar het bevorderen van welzijn.
In het eerste geval gaat het om vermijdingsdoelen: Hoe kom ik van mijn klachten af? In het tweede geval gaat het om toenaderingsdoelen: Hoe kan ik ondanks de klachten toch 'mijn ding' blijven doen?
En dan gaat het over zaken die het leven de moeite waard maken, zin geven en zorgen voor een gelukkig gevoel.
Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd. -Søren Kierkegaard
Ziek zijn, herstellen en gezondheid gaan niet alleen over het medische stuk. Het gaat óók over de veerkracht om met zo’n situatie om te gaan. En beide visies kunnen goed naast elkaar bestaan. Aandacht voor klacht én kracht.
Positieve gezondheidszorg
Het concept Positieve Gezondheidszorg (Bannink en Jansen) beschrijft twee wegen. De weg van de analyse en van de synthese. Beide wegen vullen elkaar aan en geven een extra dimensie. Het geheel is meer dan de som der delen.
Oplossingsgericht werken
Oplossingsgericht werken is een werkvorm van de synthese. Er wordt vooruit gekeken naar wat gecreëerd kan worden in plaats van achteruit naar wat er al is. Deze competentiegerichte benadering legt de nadruk op sterke kanten, eerdere successen en positieve uitzonderingen ten opzichte van het probleem. Cliënten worden gezien als experts over hun eigen leven. Hun mogelijkheden en sterke kanten worden optimaal ingezet om vooruit te komen richting hun eigen gewenste situatie.
Naast het bestrijden van klachten kan er ook alvast worden gewerkt aan het doel van de cliënt.
Een metafoor van het zien van diepte is hierbij bruikbaar.
Het rechteroog ziet de omgeving op zijn manier, terwijl het linker oog de omgeving anders ziet. Het verschil tussen wat beide ogen zien, leidt tot de bonus van het zien van diepte. Het is dus niet zo dat het rechteroog gelijk heeft en het linkeroog ongelijk of omgekeerd. Het hebben van verschillende ideeën kan juist leiden tot een bonus: een nieuw idee of een nieuwe ontdekking.
Leestip en meer inspiratie over dit onderwerp van Fredrike Bannink & Pieter Jansen op hun website over positieve gezondheidszorg
Comments